Varoluşun səssizliyi: insanın mənasızlıqla barışı

Biz dünyaya gəlirik. Seçmədən, soruşmadan, bilmədən. Bir ana bizi dünyaya gətirir, bir cəmiyyət bizi qəbul edir, bir ad qoyulur, və həyat baş verir. İnsanın ilk fəlsəfi qarşılaşması bəlkə də budur: “Niyə məhz mən? Niyə indi və niyə burda?”

Bu sualların cavabı yoxdur. Martin Haydeqgerin dediyi kimi, insan “Dasein”dır – varlığının fərqində olan bir varlıq. Biz sadəcə yaşamaqla kifayətlənmirik, biz nə üçün yaşadığımızı soruşuruq. Və bu sual çox vaxt cavabsız qalır.

Atılmışlıq və qorxu

Haydeqger bu vəziyyəti “atılmışlıq” (Geworfenheit) adlandırır. Yəni biz həyatın içinə atılmışıq. Bu, insanın təməl vəziyyətidir. Bizə nə vaxt doğulacağımızı, kim olacağımızı, hansı zamanda yaşayacağımızı heç kim soruşmur. Bu məcburi başlanğıc artıq bizim varoluş gərginliyimizi müəyyən edir.

Bu atılmışlıq insanda bir “varoluş qayğısı” yaradır. Biz bu dünyada mövcud olduğumuz qədər ölümə də yaxın olduğumuzu hiss edirik. Bu ölüm düşüncəsi isə bütün mənaların altını oyur.

Azadlığa məhkumluq

Sartre deyirdi ki, “insan azadlığa məhkumdur”. İlk baxışda bu ifadə paradoksal görünür – necə yəni məcburi azadlıq?

Əgər Tanrı yoxdursa (və Sartre-ın mövqeyi ateist ekzistensializmdir), o zaman insanı müəyyən edən heç bir ilahi plan, yazılmış tale yoxdur. İnsan əvvəlcə mövcuddur (var olur), daha sonra öz mahiyyətini (kimliyini, mənasını) formalaşdırır. Bütün bu formalaşma isə seçimlərimizlə baş verir.

Lakin seçim azadlığı məsuliyyəti də özü ilə gətirir. Biz təkcə özümüz üçün yox, bütün insanlıq üçün nümunə yaradırıq. “Əgər mən bir şeyi edirəmsə və bu doğrudursa, deməli hər kəs bunu edə bilər” – deyə Sartre yazır (L’Existentialisme est un humanisme, 1946). Bu isə insanı əzici bir moral məsuliyyətə sürükləyir.

Absurd və mənasızlıqla yaşamaq

Albert Kamyü isə bu varoluş təcrübəsinə bir az fərqli baxır. Onun üçün əsas sual budur: “İntihar etməliyikmi?”

Əgər həyatın heç bir mənası yoxdursa, niyə yaşayaq? Kamyü deyir: Həyatın və dünyanın absurdluğu – yəni bizim mənaya olan ehtiyacımızla dünyanın susqunluğu arasındakı ziddiyyət – insanın əsas fəlsəfi problemidir.

O, Sisif mifinə istinad edir: Tanrılar Sisifi əbədi olaraq bir daşı dağın zirvəsinə çıxarıb, onun yenidən aşağı düşməsinə şahid olmaqla cəzalandırıblar. Amma Kamyü yazır:

“Bütün bu əzaba baxmayaraq, biz Sisifi xoşbəxt təsəvvür etməliyik.” (Le Mythe de Sisyphe, 1942)

Çünki absurdla barışmaq, onunla mübarizə aparmaq bir məğlubiyyət deyil, azadlıqdır. Artıq biz həyatın mənasını özümüzdən gözləyirik. Həyat özlüyündə deyil, bizim yaşama tərzimizdə mənalı olur.

Mənəvi məsuliyyət və başqaları

Simona de Bovuar, varoluş fəlsəfəsini etik bir çərçivəyə gətirir. O yazır ki, insan yalnız öz azadlığından deyil, başqalarının azadlığı üçün də məsuliyyət daşıyır. (Pour une morale de l’ambiguïté, 1947)

Bu, azadlığı tək fərdi bir haqqa çevirmir. Mən azad olduğum qədər, sən də azadsan. Və mənim etdiyim hər bir seçim sənin azadlığını ya genişləndirə, ya da məhdudlaşdıra bilər.

Beləliklə, varoluş sadəcə “özüm üçün yaşamaq” deyil, öz varlığımı başqalarının varlığı ilə dialoqda qurmaqdır. Əks halda, azadlıq egoizmlə qarışır və mənasını itirir.

Nəticə olaraq:

Varoluş fəlsəfəsi bizə asan cavablar vermir. O, insanın həyat qarşısında yalnızlığını, məsuliyyətini və mənasızlıq hissini qəbul edir. Lakin eyni zamanda deyir ki: “Bütün bunlara baxmayaraq, yaşamaq və yaratmaq bizim əlimizdədir.”

Əgər Tanrı susursa, kainat bizə mənasız görünürsə, bu artıq bizim susmağımız üçün səbəb deyil. Söz bizdədir. Hərəkət bizdədir. Varlıq bizik.

İstinadlar:

• Heidegger, M. (1927). Sein und Zeit. Tübingen: Niemeyer.
  → Bu əsərdə Martin Heidegger “Dasein” anlayışını təqdim edir və insanın varlığının zamanla bağlılığını araşdırır. O, insanın dünyaya “atılmışlıq” (Geworfenheit) vəziyyətində gəldiyini və ölüm anlayışı ilə yaşadığını qeyd edir.
• Sartre, J.-P. (1943). L’Être et le Néant. Paris: Gallimard.
  → Jean-Paul Sartre bu əsərində ekzistensializmin əsas sütunlarını qoyur. O, insanın “azadlığa məhkum” olduğunu vurğulayır və seçimin insanın mahiyyətini müəyyən etdiyini bildirir.
• Sartre, J.-P. (1946). L’existentialisme est un humanisme. Paris: Nagel.
  → Bu əsər Sartre-ın ekzistensializmi müdafiə etdiyi məşhur məruzəsidir. Burada o, ekzistensializmin pessimist deyil, əksinə humanist bir fəlsəfə olduğunu izah edir.
• Camus, A. (1942). Le Mythe de Sisyphe. Paris: Gallimard.
  → Albert Camus bu əsərində “absurd” anlayışını inkişaf etdirir. O, həyatın mənasız olduğunu qəbul edərək belə yaşamağın və “isyan” etməyin mənəvi dəyərini ortaya qoyur. Sisif mifini bu kontekstdə təqdim edir.
• Beauvoir, S. de (1947). Pour une morale de l’ambiguïté. Paris: Gallimard.
  → Simone de Beauvoir bu kitabında azadlıqla bağlı etik məsələləri müzakirə edir və insanın həm öz, həm də başqalarının azadlığı qarşısında məsuliyyət daşıdığını vurğulayır.